Αδιαμφισβήτητη παρακαταθήκη του
Σωκράτη ήταν η διαλεκτική του μέθοδος, η μαιευτική. Η τέχνη των ερωτήσεων. Η
αντιληπτική ικανότητα του Σωκράτη είχε το απαιτούμενο βάθος ώστε να μπορεί να
εντοπίζει τις αδυναμίες λογικών συνειρμών και να τις αναδεικνύει μέσα από
στοχευμένες ερωτήσεις. Με τη συνεχή αμφισβήτηση και την ανάδειξη λογικών
αλμάτων κατάφερνε να προσεγγίζει όλο και περισσότερο την αλήθεια, όπως
περιγράφει και ο Πλάτωνας στο "Σοφιστή", ακολουθώντας την επαγωγική
σκέψη. Ο Σωκράτης ήταν η αλογόμυγα που δεν επέτρεπε τον εφησυχασμό ή την
επανάπαυση στην κεκτημένη γνώση. Με τη διαρκή αμφισβήτηση των πάντων έσπρωχνε
την ανθρωπότητα να διανύσει όλο και μεγαλύτερο κομμάτι της έλικας που οδηγεί
στην αλήθεια, με μόνη παραδοχή ότι σοφότερος όλων είναι αυτός που αναγνωρίζει
ότι ακόμα δεν ξέρει τίποτα.
Αν ο Σωκράτης ζούσε στην αρχαία
Ρώμη θα αμφισβητούσε το "Θεό - Αυτοκράτορα", αν ζούσε στο Βυζάντιο
θα αμφισβητούσε τον "Βασιλιά - Αυτοκράτορα" και θα χαρακτηριζόταν
φιλελεύθερος. Αν ζούσε στα χρόνια του Χριστού θα αμφισβητούσε τόσο το Χριστό
όσο και τους Φαρισαίους, αν ζούσε στην αρχαία Σπάρτη θα αμφισβητούσε τόσο τους
Βασιλείς όσο και τη Γερουσία και κατ' επέκταση θα φάνταζε δημοκράτης. Αλλά ο
Σωκράτης έζησε στην Αθηναϊκή Δημοκρατία, την πρώτη Δημοκρατία που θεσπίστηκε
και σε αυτή ασκούσε κριτική. Έλεγε ότι για να αναθρέψεις ένα άλογο θα φωνάξεις
έναν άξιο γητευτή και ότι δεν είναι όλοι εξίσου ικανοί σε όλες τις δουλειές. Με
αυτό τον τρόπο προσπαθούσε να αναδείξει το γεγονός ότι στη λήψη αποφάσεων
παίρνανε μέρος ισάξια αυτοί που γνωρίζανε αλλά και αυτοί που είχαν άγνοια. Προέτρεπε
τους μαθητές του να μην αναλώνονται σε κοινωνικές συναναστροφές αλλά να
καλλιεργούν το πνεύμα τους για να είναι σωστοί στις αποφάσεις τους. Για αυτές
του τις απόψεις κατηγορήθηκε ότι ήταν φίλος της ολιγαρχίας.
Ο Σωκράτης θέτει ένα υπαρκτό
ζήτημα το οποίο θίγει τον τρόπο λειτουργίας του Δημοκρατικού πολιτεύματος,
κλονίζοντας τους θεμέλιους λίθους του: το γεγονός ότι λαμβάνουν μέρος στις
αποφάσεις όλοι οι Αθηναίοι πολίτες ισάξια ασχέτως της αντίληψης τους πάνω στο
διακύβευμα. Η διατύπωση αυτού του δομικού προβλήματος τον καθιστά όμως φίλο της
ολιγαρχίας; Δεν προτείνει κάποιο καλύτερο πολίτευμα, δε φεύγει να πάει να ζήσει
υπό οποιοδήποτε άλλο, ούτε και προτείνει την ανατροπή του υπάρχοντος. Η
διαπίστωση του αυτή λειτουργεί απαραίτητα αποσταθεροποιώντας την Αθηναϊκή
Δημοκρατία; Αναγνωρίζοντας το πρόβλημα αυτό η κοινωνία των Αθηνών μπορεί και
οφείλει να οπλίσει όσο το δυνατόν με υψηλότερη παιδεία και περισσότερη ποιοτική
γνώση όλους τους Αθηναίους πολίτες και ως εκ τούτου, οξύνοντας την κριτική τους
ικανότητα, να καταφέρει να ελαχιστοποιήσει τα εγγενή μειονεκτήματα της
Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Κάτω από αυτό το πρίσμα ήταν ζημιογόνα για την κοινωνία η
κριτική του Σωκράτη; Ήταν εσφαλμένη; Μήπως οδηγούσε στην επαγρύπνηση των
πολιτών; στην εξώθηση τους για διαρκή βελτίωση και επαναπροσδιορισμό; Αυτή δεν
ήταν άλλωστε και η δική του θεώρηση απέναντι στη γνώση, την οποία περνούσε και
στους μαθητές του;
Οι ανησυχίες του Σωκράτη είχαν ως
αφετηρία την υποκειμενική και ενδεχομένως ατεκμηρίωτη κρίση των Αθηναίων
πολιτών και κατέληγαν στο κατά πόσο η κρίση αυτή επηρεαζόταν από την πειθώ, την
ευγλωττία, τη ρητορική και άφηνε στην άκρη το δίκαιο και τη λογική. Κατά πόσο
δηλαδή έπαιρνε προβάδισμα ένας σοφιστής απέναντι στη δικαιοσύνη χάριν της
Αθηναϊκής Δημοκρατίας και κατά πόσο η δικαιοσύνη λειτουργούσε με τον ίδιο τρόπο
για όλους. Προβληματισμοί τους οποίους εξέθετε χρησιμοποιώντας ένα δεύτερο
δομικό χαρακτηριστικό της Δημοκρατίας: την Ελευθερία του Λόγου.
Όσο η Αθηναϊκή Δημοκρατία ήταν
ισχυρή, δυνάμωνε από την κριτική του Σωκράτη και γινόταν πιο κραταιά. Για
δεκαετίες τον δεχόταν και επωφελούνταν από τη διδασκαλία του, παρά τις
αντιδράσεις επιφανών ανδρών οι οποίοι ενοχλούνταν από τη διαρκή αμφισβήτηση
τους. Το 399 π.Χ. όμως η Αθηναϊκή Δημοκρατία ήταν αδύναμη. Είχε χάσει τον
Πελοποννησιακό πόλεμο, είχε γκρεμίσει τα τείχη της και είχε τσαλακωθεί η
περηφάνια της. Επιχειρούσε να παγιωθεί
εξ αρχής μετά την κατάλυση της από τους τριάκοντα, ενώ προσπαθούσε να εδραιώσει
την υπόσταση της με τους εξόριστους τυράννους να την απειλούν από την Ελευσίνα.
Οι κλυδωνισμοί από την αμφισβήτηση του Σωκράτη δεν ήταν πλέον ανεκτοί και όπως
κάθε αδύναμος που απειλείται, έτσι και η Δημοκρατία των Αθηνών κατέφυγε σε
σπασμωδικές και λανθασμένες κινήσεις. Κατηγόρησε τον Σωκράτη ότι δεν τη σέβεται
και παρακινεί τους νέους να πράξουν το ίδιο υποσκάπτοντας τη.
Ο Σωκράτης με την Απολογία του προσφέρει
μια απόδειξη της διδασκαλίας του, ενώ δίνει ταυτόχρονα την ευκαιρία στην
Αθηναϊκή Δημοκρατία να υποστηρίξει τη δική της θέση. Μπορεί δικαίως να αθωωθεί
ένας είρων, υβριστής που, χρησιμοποιώντας το δικαίωμα του στην ελευθερία του
λόγου, αναδεικνύει τις αδυναμίες του πολιτεύματος; ή αδίκως θα κριθεί ένοχος
για να πληρωθεί το κοινό αίσθημα και να πάψει η αμφισβήτηση της Δημοκρατίας; Θα
αθωωθεί ένας κατηγορούμενος, ο οποίος όχι μόνο δεν είναι πρόθυμος να βρει ωραία
λόγια για να ισχυροποιήσει τη θέση του αλλά αντιθέτως θα προκαλέσει κιόλας, εάν
αυτό είναι δίκαιο; ή θα καταδικαστεί αδίκως για να μην κινδυνεύσει το
πολίτευμα; Στην Αθηναϊκή Δημοκρατία είναι αυτοσκοπός η δικαιοσύνη ή η ανάγκη
επιβίωσης ενός πολιτεύματος που αυτοαναιρείται;
Οι Αθηναίοι πολίτες φάνηκαν
ανεπαρκείς και αναντίστοιχοι στις ιδέες τους καταδικάζοντας άδικα το Σωκράτη σε
θάνατο στην προσπάθεια τους να εξασφαλίσουν την υπόσταση του πολιτεύματος τους,
δικαιώνοντας ταυτόχρονα τη διδασκαλία του Σωκράτη. Ενώ ο Σωκράτης αποφάσισε να
υπομείνει την θανατική του καταδίκη σεβόμενος την άδικη απόφαση μιας
Δημοκρατίας την οποία κατηγορήθηκε ότι υποσκάπτει, αποδεικνύοντας ότι πίστευε
στις αρχές που θα έπρεπε να διέπουν το πολίτευμα και όχι το πολίτευμα αυτό καθ'
εαυτό. Ο Σωκράτης με την Απολογία του έθεσε και το τελευταίο του ερώτημα που θα
ισχυροποιούσε ή θα απέρριπτε τη Διδασκαλία του. Αθώος ή Ένοχος;
